Andishe Wa Honar

صد شماره مجله فکر و فن (اندیشه و هنر)

تاریخ تحول یک مجله

در سال 1963 درست 40 سال پیش اولین شماره مجله فكر و فن (اندیشه و هنر) به عربی منتشر شد. طرح شگفت انگیزی بود: مجله بی نظیری در جهان كه آلمانی ها برای جهان اسلام منتشر می كردند.

مجله این مزیت را داشت که درپی اغراض مستقیم سیاسی و اقتصادی نبود. برای سیر و سیاحت در آلمان و یا صنایع این كشور تبلیغ نمی كرد. برخلاف بخش خارجی رادیوهایی مانند دویچه وله و بی بی سی كه دوره درخشان خود را در جنگ جهانی دوم پشت سر نهاده اند و هنوز فعالیت خود را ادامه می دهند، ابزار تبلیغات سیاسی در خدمت دولت نبود. انگیزه بنیادگذاری این مجله، آرزوی تفاهم و مبادله فرهنگی بود. این آرزو كه در اوایل دهه شصت با شرایط سیاسی آنزمان نیز تطبیق داشت، در اوضاع سیاسی خاص جهان به حقیقت پیوست.زاییده اختلاف شرق و غرب

در آن زمان هنوز اختلاف شرق و غرب حاكم بود ولی این اختلاف به معنی واقعی كلمه اختلاف بین كشورهای كمونیستی و نظام و جهان بینی سرمایه داری بود و نه اختلاف بین خاورزمین و باخترزمین. با نگاهی به گذشته به نظر می رسد كه بنیادگذاری مجله در سال 1963 تصادفی نبود. با احداث دیوار برلین در سال 1961 و بروز بحران كوبا در اكتبر 1962 جنگ سرد به نقطه اوج خود رسید. جهان به تدریج به كشورهایی تقسیم شد كه یا بسوی غرب متمایل بودند و یا در بند اتحاد شوروی. مناطق زیادی در جهان سوم مورد منازعه بود. و اما سؤال این بود كه كدام یك از پیمان ها اكثر كشورها را به سوی خود جلب خواهد كرد، پیمان كاپیتالیستی یا كمونیستی؟ كشورهای جهان سوم، بویژه در آسیا و آفریقا و آمریكای جنوبی و شاید مهمتر از همه كشورهای عربی و اسلامی با ثروت نفتِ نویافته و موقعیت جغرافیایی مهم خود به كدام اردوگاه روی خواهند آورد؟ مجله ای مانند فكر و فن كه بر روابط فرهنگی بین آلمان (غربی) و جهان عرب تاكید داشت، مصدر خدمات خوبی در این وضع سیاسی جهان بود.

تحت این شرایط آلبرت تایله (1904 – 1986) روزنامه نگار و مورخ هنر در اوایل دهه شصت موفق شد حمایت اداره كل مطبوعات آلمان را برای انتشار مجله مخصوص جهان عرب جلب كند. تایله كه پس از فرار پرماجرایی از دست نازیان و حوادث جنگ، به شیلی پناه برده و در دانشگاه مشغول تدریس شده و مجله آلمانی زبان همبولت را (بنام جهانگرد و طبیعی دان آلمانی آلكساندر فون همبولت) برای آمریكای جنوبی بنیادگذاری كرده بود، در سال 1963 موفق به انتشار مجله فكر و فن شد. انتشار مجله همبولت متأسفانه پس از انتشار شماره 159 در سال 2013 قطع شد.

آنه ماری شیمل

تایله با جلب همكاری خاورشناس شهیر خانم آنه ماری شیمل از ابتدای امر، همكاری در اختیار داشت كه كمتر كسی مانند او جهان اسلام را می شناسد. علاقه آنه ماری شیمل به فرهنگ اسلام از همان شماره اول در محتوا و در صفحه آرایی مجله پدیدار بود. مجله بویژه تحت شرایط دهه شصت طرح باشكوهی داشت و گاهی به كاتالوگ هنری بیشتر شبیه بود تا به مجله. خوانندگان زیادی مجله را جمع می كردند و بعضی حتی بهای آن را می پرداختند. و چون تقاضا زیاد بود، پس از شش بار، شماره مخصوصی تحت عنوان الافكار و الفنون درآمد كه در آن بهترین مقالات دوباره چاپ شد. آن موقع ناشر و مطبعه در شمال آلمان نزدیك هامبورگ قرار داشتند ولی نشانی دبیرخانه در سویس محل اقامت تایله بود. تایله در سرمقاله شماره اول تحت عنوان "هدف ما" وظایف مجله را شرح می دهد: "مجله ناظر به ارزش های در خور نگهداری گذشته است ولی بر مسائل عینی تاكید دارد كه در زمان حال مطرح است." تایله به وضع سیاسی جهان اشاره نمی كند. «همكاری» شعار آنزمان در سیاست بین المللی بود. تایله بر ابعاد معنوی همكاری تاكید می كند: «همكاری وقتی مفهوم دارد و بقا می یابد كه با معنویت شروع شود و بر آن مبتنی باشد.» با وجود این، اولین مقاله طولانی مجله درباره نقش روشنفكران در كشورهای در حال توسعه در قبال تحولات اقتصادی جدید بود نه درباه فرهنگ. و این حاكی از آن است كه اختلاف شرق و غرب از ابتدا بر محتوای مجله اثر داشت. در حالی كه در اغلب كشورهای عربی روشنفكران تحت تأثیر اتحاد شوروی درباره انقلاب و مبارزه ضد سرمایه داری تأمل می كردند، احمد مدثر، عرب ساكن آلمان، درباره لزوم حركت بطئی روند توسعه می نویسد: روند توسعه باید تكاملی باشد نه انقلابی.

مجموعه افکار

آزاداندیشی و محافظه كاری ملایم مجله مسائلی را نیز در پی داشت. بجز «ساختن پل معنوی» و «احیای سنت قدیمی مبادله پرثمر معنوی بین شرق و غرب» هدف روشنی در میان نبود. از اینرو مجله مجموعه ای بود برای هر چه كه به نظر ناشرانش آلبرت تایله و آنه ماری شیمل به این مبادله معنوی كمك می كرد. طرف خطاب مجله ترجیحاً مسلمانان آشنا به زبان آلمانی و عربی و خاورشناسان بودند، زیرا در آن نه تنها متون عربی بلكه آلمانی نیز چاپ می شد، مثلاً ترجمه هایی از عربی بوسیله شیمل و یا نقد كتابهای جهان اسلام به زبان عربی. حتی مقالاتی نیز به زبان انگلیسی درباره موضوعات اسلام شناسی نوشته می شد. تازه در دهه هفتاد، فكر و فن مجله عربی صِرف شد كه در آن گاهی ترجمه بعضی از اشعار عربی و فارسی و تركی راه می یافت.

جالب توجه است كه فكر و فن در ابتدا صرفاً مجله فرهنگی هم نبود. مثلاً در شماره دوم مقاله ای طولانی با اصطلاحات زیادی درباره روش شیرین كردن آب دریا نوشته شده بود. همچنین مقالاتی درباره گیاهان آلمان، كاخ های باروك آلمان یا نجوم و به كرات مقالات مصوری درباره اسب شناسی چاپ می شد، ظاهراً به تصور این كه شرقیان علاقه وافری به اسب دارند. از دیدگاه امروز شگفت انگیز است كه در مجله ای فرهنگی برای روشنفكران، این گونه مقالات به چشم می خورد. این مقالات می توانست حداكثر در محیط بادیه نشینان كشورهای ساحل خلیج فارس یا در محافل اشرافی و بسیار ثروتمند جالب توجه باشد. بویژه انتشار مطالبی درباره محمد اقبال ادیب پاكستانی (در شماره 32) و مقالات زیادی درباره عرفان اسلام و نحوه تلقی دوره كلاسیك و رمانتیك را مدیون نفوذ آنه ماری شیمل هستیم. با وجود دلبستگی به آثار فرهنگی سنتی مجله كه طرف سخنش بیشتر برگزیدگان سنتی بودند تا نسل جوان انقلابی، نمی توان گفت كه با تنگ نظری عمل می شد. اشعار نوین عربی و داستان های كوتاه معاصر در آن به چاپ می رسید. هر چه مورد پسند ناشران بود و با آلمان و جهان اسلام یا هردو ارتباط داشت، برای چاپ پذیرفته می شد. این آزاداندیشی شگفت انگیز در عین حال ضعف مجله بود. وجهه مجله بیش از همه با شخصیت تایله و شیمل پیوند خورده بود. طرحی كه مبتنی بر ضرورتها و امكانات و حدود مجله باشد، وجود نداشت. با وجود این، فكر و فن شهرت زیاد خود را مدیون اولین ناشران آن است.

نسیم نو در هیئت تحریریه

شماره 37 (1982) آخرین شماره بود كه در آن آنه ماری شیمل و آلبرت تایله بعنوان ناشر ذكر شده بودند. ولی در شماره 38 تغییر بزرگی رخ داد. سردبیری مجله به اردموته هلر ترك شناس و روزنامه نگار مونیخی واگذار شد و انتشار آن را انترناتسیونس برعهده گرفت، در حالی كه سابقاً (بدون این كه رسماً اعلام شود) مجله تحت نظر اداره مطبوعات فدرال منتشر می شد. همكار نزدیك اردموته هلر، ناجی نجیب ادیب مصری مقیم آلمان بود كه از شماره 39 ببعد رسماً بعنوان دبیر همكار اردموته هلر ذكر می شد. با همكاری اردموته هلر مجله وجهه نوینی یافت، كمتر محافظه كار بود و بیشتر روشنفكر و از موضوعات خاوری بكلی صرف نظر می كرد. ناگهان در مجله، نام شخصیت های فرهنگی به چشم می خورد كه احتمالاً تحت اداره تایله و شیمل به مجله راه نمی یافتند: فیلسوفانی مانند میشل فوكو، مارتین هایدگر، یورگن هابرماس و نویسندگانی مانند گونتر گراس و هانس ماگنوس انتسنبرگر و منقدان ادبی مانند مارسل رایش رانیتسكی، فیلم سازانی مانند فُلكر شلُندرف و مارگارته فون تروتا، هنرمندانی مانند یوزف بویس یا داستان نویسان معاصر عرب مانند طیب صالح و یحیی حقی (در حالی كه سابقاً حداكثر شعر نوین جایی در مجله داشت) و همچنین نسلی از شاعران مانند محمد بنیس یا محمد الغُزی، شخصیت هایی كه در زندگی روشنفكری معاصر در آلمان و جهان اسلام صاحب نظر بودند. ناگهان تصویر كلاسیك خاورشناسان از جهان عرب مورد نقد قرار گرفت كه قبلاً در خود مجله اغلب، هر چند با حسن نیت حاكم بود. مثلاً در شماره 40 (1984) مقاله انتقادی درباره تصویر كارل مای از خاورزمین تحت عنوان گویای "امپریالیسم معنوی و فرهنگی یا پل تفاهم؟ مطالعات خاورشناسی در آلمان، ساختارها و كاركردها." این دوره پرثمر در سال 1988 با شماره 47 یكی از بهترین شماره های فكر و فن پایان یافت: در بخش فلسفی بزرگی برخوردی انتقادی با هایدگر و نیچه چاپ شده بود، در زمانی كه هایدگر در جهان عرب هنوز تا حد زیادی ناشناخته بود. بعلت اختلاف نظر بین ناشران و وزارت خارجه و هیات تحریریه، اردموته هلر پس از این شماره متاسفانه مجله را ترك كرد.

رکود

یك سال بعد رُزماری هُل روزنامه نگار باتجربه ای به جانشینی وی برگزیده شد. گرچه موضوعات معاصر بعد از آن نیز مطرح بود و مقالات خاوری به مجله بازنگشت ولی نگرانی از این كه مقالات اختلافی و انتقادی ممكن است مجله را در جهان اسلام نامحبوب كند، موجب شد كه موضوعات زمان سردبیری اردموته هلر بندرت مورد بحث قرار گیرد و بیشتر مقالات مورد پسند عموم مانند صدمین سال اتومات های سكه، داستان بچه های تخس "ماكس و موریتس" یا آبسراها، آثار باستان شناسی در آلمان از دوره نوسنگی چاپ شود و گاهی نیز مقالاتی برای علاقه مندان به اسب به مجله راه یابد.

در 13 سال بعد فكر و فن صخره ای بود در سیاست طوفانی جهان. مدت كوتاهی پس از آن كه شماره دوگانه 49/48 1989 در دوره هُل آماده شد، دیوار برلین برافتاد كه مهمترین حادثه تاریخ اخیر آلمان است. ولی این حادثه در مجله بازتابی نداشت. فقط در شماره 52، 1991 مقاله ای منتشر شد كه موضوع آن وحدت آلمان بود. در سال 1991 جنگ خلیج فارس واقع شد كه بر مناسبات غرب و جهان عرب تأثیر زیادی گذاشته است. حتی این واقعه نیز در فكر و فن انعكاسی نداشت. تصمیم هیات تحریریه در كنارگذاشتن موضوعات سیاسی تاحدی قابل فهم است، زیرا فكر و فن نمی توانست مجله سیاسی باشد. ولی از دیدگاه امروز، ابعاد معنوی و فرهنگی حوادثِ سرنوشت ساز كمتر مورد توجه فكر و فن بود. رُزماری هُل تا شماره 74 (2001) سردبیری را برعهده داشت.

رویکرد به سوی مسائل روز

حوادث 11 سپتامبر 2001 و پیآمدهای آن، مجله ای مانند فكر و فن را با وظایف و چالش های نوینی مواجه کرد. تحریریه مجله را نسل جوانتری بر عهده گرفت. انستیتو گوته که آن موقع مجله را از انترناسیونس تحویل گرفته بود، متوجه شد که این نشریه ابراز بسیار مناسبی است برای تقریب اروپا و آسیا و آفریقا و جهانهای باصطلاح اول و سوم كه بین آنها بیش از پیش تفرقه افتاده است. از اینرو تصمیم گرفته شد که مجله به دو زبان دیگر (فارسی و انگلیسی) نیز منتشر شود که با انتشار شماره صدم مجله به زبان عربی، بیست و پنجمین شماره آن به این دو زبان نیز منتشر می شود. مجله های اندیشه و هنر و Art & Thought به طوری که اکنون نامیده می شوند، طی دوازده سال گذشته در مناطق مورد نظر وجهه خاصی کسب کرده اند و در مبادلات فرهنگی از موقعیت پیشگامی برخوردارند.برای برآمدن از عهده وظایف فزاینده ناشی از انقلابهای عربی تلاش می کنیم با توجه به برنامه های انستیتو گوته در آسیا و آفریقا موضوعاتی را که برای ما و مناطق مورد نظر اهمیت حیاتی دارند نقادانه و خالی از تعصب بررسی کنیم. موضوعات اصلی شماره های اخیر: «فرهنگ و آب وهوا»، «بازنمایی دموکراسی»، «انقلاب در سرزمین های عرب» شاهد این مدعاست. هدف مجله آن است که نسل جوان خوانندگان را نیز که طی انقلابهای عربی فعالانه پا به میدان نهاده و بر جهان اسلام اثر گذاشته است، طرف خطاب قرار دهد و با آنها گفتگو و تبادل نظر کند. این گفتگو مستلزم تلاش و تأمل و خلاقیت و آمادگی برای دیدن عیب خود و تبادل نظر روشنگرانه است. فکر و فن همواره تریبونی برای این تلاشها بوده که در این فاصله نه تنها به صورت چاپی بلکه همچنین در اینترنت نیز به نشانی www.goethe.de/fikrun به چهار زبان منتشر می شود. آنچه در سال 1963 صحت داشت هنوز هم اعتبار دارد: فکر و فن/ اندیشه و هنر/ Art & Thought هنوز هم مجله بی نظیری است.

اشتفان وایدنر اسلام شناس، مترجم و سردبیر مجله فکر و فن است.

ترجمه: منوچهر امیرپور

کلیه حقوق محفوظ برای انستیتو گوته – اندیشه و هنر

نوامبر ۲۰۱۳